Modyfikacje i warianty kalkulatora T. Vh. Re. S3

Wprowadzony do służby w 1941 roku kalkulator torpedowy T. Vh. Re. S3 aż do końca wojny pozostał podstawowym elementem systemów kierowania ogniem niemieckich U-Bootów. Niemniej, w tym okresie (1941-1945), na bazie doświadczeń zebranych w trakcie użytkowania, jego konstrukcja była nieznacznie modyfikowana i ulepszana.

Konstrukcja pierwszej wersji kalkulatora została omówiona tutaj i tutaj. 

Fot. 1. Wczesna wersja kalkulatora torpedowego T. Vh. Re. S3

Fot. 2. Wczesna wersja kalkulatora torpedowego T. Vh. Re. S3 w kiosku U 564 (połowa roku 1942) [1]

Fot. 3. Wczesna wersja kalkulatora torpedowego T. Vh. Re. S3 (połowa roku 1942) [2]

Pierwsza znacząca modyfikacja dotyczyła wprowadzenia przełącznika i lampki kontrolnej kąta uderzenia torpedy (niem. Endlageschalter). Opis tej modyfikacji jest wspomniany kilkakrotnie w raportach z przesłuchań uratowanych członków załóg z zatopionych U-Bootów.

Raport z przesłuchania uratowanych z okrętu U 172, zatopionego 13 grudnia 1943 roku:

4.  After U-172’s fourth patrol, an angle-of-impact switch was built into the torpedo data computer. This was stated to help in the elimination of errors in firing. (For details of this switch, see Op-16-Z Final Report G/Serial 28 on U-841, page 24.) [3]

4. Po czwartym patrolu (czyli po 17 kwietnia 1943 roku – przyp. mój), do kalkulatora torpedowego dodano przełącznik kąta uderzenia torpedy. Miał on pomóc w unikaniu błędów podczas ataków torpedowych (więcej szczegółów patrz s. 24 z końcowego raportu na temat U 841).

Raport z przesłuchania uratowanych z okrętu U 177, zatopionego 6 lutego 1944 roku:

Angle of Impact Switch
It was confirmed that the angle of impact switch is now a standard element of the torpedo data computer in U-boats. Installation of the switch was begun in December 1942. [4]

Przełącznik kąta uderzenia torpedy
Potwierdzone zostało, że przełącznik kąta uderzenia torpedy jest teraz standardowym elementem kalkulatora torpedowego. Instalacje tego przełącznika rozpoczęto w grudniu 1942 roku.

Raport z przesłuchania uratowanych z okrętu U 575, zatopionego 13 marca 1944 roku:

T.D.C.  (Torpedo Data Computer)
Normal older type. Angle-of-impact switch built in at an undetermined time before the eighth patrol. [5]

Kalkulator torpedowy
Standardowy kalkulator torpedowy. Przełącznik kąta uderzenia torpedy został dodany przed ósmym patrolem (tzn. przed 22 kwietnia 1943 roku – przyp. mój).

Raport z przesłuchania uratowanych z okrętu U 841, zatopionego 17 października 1943 roku oraz U 848 zatopionego 5 listopada 1943 roku:

TORPEDO COMPUTER.
A coxswain stated that all boats have recently been equipped with a new torpedo computer (Vorhaltrechner) with an extra switch was not on the older type carried by the prisoner's previous boats. This is an angle impact switch (Endlagenschalter). The switch operates a light which goes on when the torpedo's hitting angle in side of ship would be greater than 90 degrees. The light goes on automatically when the relative position of the U-boat and the target is such that the above would result. When the light goes on, it gives warning that the calculations have ceased (they are automatically blocked off) the the data must be reset. [6]

KALKULATOR TORPEDOWY
Sternik powiedział, że wszystkie okręty zostały ostatnio wyposażone w nowy kalkulator torpedowy (Vorhaltrechner), który posiadał dodatkowy przełącznik, nieobecny w urządzeniach będących na wyposażeniu poprzednich okrętów. Jest to przełącznik kąta uderzenia torpedy (Endlagenschalter). Przełącznik włącza lampkę ostrzegawczą, gdy kąt uderzenia torpedy jest większy niż 90 stopni. Gdy lampka się zapala, oznacza to, że kalkulator torpedowy wstrzymał obliczenia a wszystkie dane muszą być wprowadzone od nowa.

Lampka kontrolna przełącznika kąta uderzenia torpedy została dodana na płycie czołowej kalkulatora, z jego lewej strony – tuż pod bębnem służącym do określania dopuszczalnej odległości do celu.

Fot. 4. Płyta czołowa kalkulatora torpedowego z U 995 znajdująca się w muzeum w Laboe, z widoczną lampką kontrolną kąta uderzenia torpedy

Fot. 5. Kalkulator torpedowy w kiosku U 995 z widoczną lampką kontrolną uderzenia torpedy [7]

Fot. 6. Kalkulator torpedowy w kiosku U 505 z widoczną lampką kontrolną uderzenia torpedy [8]

Na podstawie powyższych raportów oraz datowania zdjęć, można szacować, że wprowadzanie przełącznika i lampki kontrolnej kąta uderzenia torpedy rozpoczęto z końcem roku 1942. Jego zadaniem było ostrzeganie, gdy kąt uderzenia torpedy stawał się mniejszy niż 30° lub większy niż 150°. Miało to na celu wyeliminowanie niewypałów torped związanych ze zbyt dużym kątem uderzenia torpedy w cel i związanym z tym nieprawidłowym działaniem zapalnika uderzeniowego. Wprowadzenie tego przełącznika można powiązać z wprowadzeniem nowego, kontaktowo-zbliżeniowego zapalnika torpedowego Pi 2 (pierwsze bojowe użycie w grudniu 1942 roku). W Dzienniku Dowództwa Okrętów Podwodnych (BdU KTB), pod datą 10 maja 1943 roku zapisano pierwsze doświadczenia z użycia tych zapalników, wśród których wymieniono ograniczenie związane z koniecznością utrzymania kąta uderzenia torpedy w granicach 30° - 150°. 

Gdy lampka ostrzegawcza kąta uderzenia torpedy się zapalała, oznaczało to, że torpeda uderzy w cel pod zbyt dużym kątem, który niesie ryzyko niezadziałania zapalnika uderzeniowego. Wówczas należało zmienić pozycję ataku, tak aby kąt uderzenia był bardziej dogodny.

Kalkulatory torpedowe na U-Bootach typu VIIC instalowane były poziomo, podczas gdy na okrętach pozostałych typów – pionowo. Wynikało z tego kilka różnic konstrukcyjnych: 

• wszystkie wskaźniki zegarowe musiały być dostosowane odpowiednio do orientacji całego kalkulatora;
• kalkulator torpedowy instalowany w kiosku U-Boota typu VIIC posiadał wbudowany przełącznik śledzenia celu (niem. Blauschalter), podczas gdy na okrętach pozostałych typów przełącznik ten był instalowany oddzielnie;

Fot. 7. Kalkulator torpedowy przeznaczony dla U-Bootów typu VIIC (pozioma orientacja, z prawej strony widoczny zintegrowany przełącznik śledzenia celu)

Fot. 8. Kalkulator torpedowy w kiosku U 505 (typ IXC) (orientacja pionowa, brak zintegrowanego przełącznika śledzenia celu, który jest widoczny jako oddzielny komponent z lewej strony kalkulatora) [8]

• kalkulator przeznaczony dla U-Bootów typu VIIC posiadał pokrętło wprowadzania namiaru celu umieszczone na pokrywie czołowej, w jej prawym, górnym rogu. Natomiast kalkulatory przeznaczone dla pozostałych typów okrętów posiadały pokrętło to umieszczone na prawej ściance, w jej dolnej części;

Fot. 9. Kalkulator torpedowy przeznaczony dla U-Bootów typu IX z widocznym pokrętłem wprowadzania namiaru celu na prawej ściance, w jej dolnej części [9]

Należy przypuszczać, że różnica ta wynika z docelowej lokalizacji kalkulatora – w kioskach U-Bootów typu VIIC kalkulator umieszczony był w takim miejscu, że jego prawa, górna część znajdowała się bezpośrednio pod prowadnicą liny nośnej windy peryskopu bojowego. Obsługa umieszczonego tam pokrętła byłaby znacznie utrudniona, dlatego pokrętło to przesunięto na płytę czołową.

Fot. 10. Kalkulator torpedowy w kiosku U-Boota typu VIIC z widocznym pokrętłem wprowadzania namiaru celu na pokrywie czołowej (w górnej części zdjęcia widoczna jest prowadnica która utrudniałaby obsługę pokrętła, gdyby znajdowało się ono na górnej ściance) [2]

Fot. 11. Kalkulator torpedowy w kiosku U 995 z widocznym pokrętłem wprowadzania namiaru celu na pokrywie czołowej (zaznaczono także prowadnicę, która utrudniałaby obsługę pokrętła, gdyby znajdowało się ono na górnej ściance) [7]

• kalkulator torpedowy przeznaczony dla U-Bootów typu VIIC posiadał gniazda do podłączenia aparatury osuszającej (niem. Trockengerät) na płycie czołowej (w lewym górnym oraz prawym dolnym rogu), natomiast w kalkulatorach przeznaczonych dla pozostałych typów U-Bootów gniazda te były umieszczone na prawej i lewej bocznej ściance (odpowiednio w dolnej i górnej części);

Fot. 12. Kalkulator torpedowy dla U-Bootów typu VIIC z widocznymi gniazdami przeznaczonymi do osuszania wnętrza na płycie czołowej

Fot. 13. Kalkulator torpedowy w kiosku U 505 z widocznym gniazdem przeznaczonym do osuszania wnętrza na lewej ściance [10]

Fot. 14. Kalkulator torpedowy przeznaczony dla U-Bootów typu IX z widocznym gniazdem przeznaczonym do osuszania wnętrza na prawej ściance [9]

Również w tym przypadku należy podejrzewać, że różnica ta wynika z lokalizacji kalkulatora – w kioskach U-Bootów typu VIIC podłączenie przewodu osuszającego gniazda umieszczonego na górnej ściance byłoby utrudnione ze względu na znajdującą się w pobliżu prowadnicę liny nośnej windy peryskopu bojowego.

• Kalkulatory torpedowe przeznaczone dla okrętów typu XB (które posiadały jedynie dwie rufowe wyrzutnie torpedowe) pozbawione były przełącznika paralaksy (vorn/achtern). Prawdopodobnie podobnie było z kalkulatorami przeznaczonymi dla U-Bootów typu II;

Fot. 15. Kalkulator torpedowy w kiosku U 234 (U-Boot typu XB)

• kalkulatory torpedowe przeznaczone na różne typy U-Bootów różniły się trójwymiarowymi krzywkami bloku obliczania poprawki paralaksy. Wynikało to z tego, że odległość pomiędzy peryskopami a wyrzutniami torpedowymi była różna na poszczególnych typach U-Bootów, a od odległości tej zależało położenie idealnego punktu startu torpedy.

Dla nowych okrętów podwodnych typu XXI zamierzano opracować całkowicie nowy system kierowania ogniem torpedowym, który m.in. umożliwiałby atakowanie celów bez użycia peryskopu – jedynie na podstawie namiarów hydroakustycznych. Gdy okazało się, że w momencie wejścia pierwszych Elektro-bootów do służby system ten nie będzie jeszcze gotowy, postanowiono zbudować system oparty na kalkulatorze T. Vh. Re. S3. 

Fot. 16. Kalkulator torpedowy przeznaczony dla U-Bootów typu XXI [11]

Sam kalkulator instalowany był w kiosku, pionowo (podobnie jak na okrętach typu IX i XB). Podobnie jak kalkulator dla okrętów typ XB, nie posiadał on przełącznika paralaksy (vorn/achtern) – ponieważ U-Boot typu XXI uzbrojony był jedynie w wyrzutnie dziobowe. Na zdjęciu widać także, że lampka kontrolna kąta uderzenia torpedy wbudowana została bezpośrednio w płytę czołową, a nie w prowizoryczną nasadkę. Prawdopodobnie zmiana taka wymagała pewnej modyfikacji układu wewnętrznego kalkulatora.

W końcowych latach wojny kalkulator został poddany także trzem innym modyfikacjom ze względu na wprowadzenie nowego typu torped – torped manewrujących LUT. Modyfikacje te zostaną opisane w jednym z kolejnych artykułów.

Źródła:

[1] Lawrence Paterson, U-Boat War Patrol: The Hidden Photographic Diary of U 564
[2] Jacques Alaluquetas, U-Boot VII C : Technique - Construction – Armement
[3] Report on the interrogation of survivors from U 172 sunk 13 December 1943
[4] Report on the interrogation of survivors from U 177 sunk 6 February 1944
[5] Report on the interrogation of survivors from U 575 sunk 13 March 1944
[6] Report on the interrogation of survivors from U 841 sunk 17 October 1943 and U 848 sunk 5 November 1943
[7] Eckard Wetzel, U 995
[8] Museum of Science and Industry, Chicago, U 505 Submarine
[9] Edward Monroe Jones, Shawn S. Roderick, Submarine Torpedo Tactics: An American History
[10] Museum of Science and Industry, Chicago, The Story of the U 505
[11] Torpedo Fire Control Installation in U-Boats Type XXI, 1944